चला ग्रामपंचायत समजावून घेऊयात भाग 2
विषय - सरपंच व त्यांचे महत्व
सरपंच
१) ग्रामपंचातीस एक राजकीय प्रमुख असतो, त्यास सरपंच म्हटले जाते.
२) सरपंचाच्या अनुपस्थितीत त्याचे काम पाहतो – उप सरपंच
३) कार्यकाल - सरपंच यांचा कार्यकाल - ५ वर्षे
४) सरपंचाची निवड ग्रामपंचायत सदस्यांकडून व सदस्यांंतून पहिल्या सभेत केली जाते. समान मते पडल्यास निवड चिठ्ठ्या टाकून करतात.
५) एखादी व्यक्ती जिल्हा परिषद अध्यक्ष, उपाध्यक्ष, सदस्य, पंचायत समिती सभापती, उपसभापती असेल तर ती सरपंच म्हणून निवडून येण्यास पा९ असणार नाही
६) सरपंच पदासाठी दिखील आरक्षण लागू करण्यात आले आहे. अनुसूचित जाती व जमातीसाठी सरपंचाच्या पदाचे प्रमाण हे राज्यातील सरपंच पदाच्या एकूण संख्येशी लोकसंख्येचे जेवढे प्रमाण आहे, त्या प्रमाणात सरपंचपद राखीव असते.
७) राज्यातील सरपंचाच्या एकूण पदापैकी २७ टक्के पदे मागासवर्गातील प्रवर्गाच्या (ओबीसी) लोकांसाठी राखीव असतात तसेच राजयतील एकूण सरपंच पदापैकी १/३ पदे ही महिलांसाठी राखीव असतात. त्यामध्ये अनुसूचीत जाती व जमाती आणि मागासवर्गातील प्रवर्गाच्या महिलांचा समावेश आहे. या आरक्षण धोरणामुळे गावाच्या गावाच्या सरपंचपदी अनुसूचित जाती-जमाती, मागासवर्गीय महिला यांना काम करण्याची संधी मिळावी आणि त्यांनी त्या संधीचे सोने करीत ग्रामपंचायत कारभारत हा यशस्वीपणे चालवून दाखविला.
८) सरपंच यांच्या निवडीबाबत काही विवाद निर्माण झाल्यास, विवाद १५ दिवसांच्या आत सदरहू जिल्ह्याधिका-यांकडे अपील करता येते.
९) जिल्हाधिका-यांनी दिलेल्या निर्णयावर विभागीय आयुक्तांकडे १५ दिवसांच्या आत अपील करता येते.
१०) राजीनामा – सरपंचा आपला राजीनामा पंचायत समिती सभापतींकडे देतो, तर उपसरपंच आपला राजीनामा सरपंचांकडे देतो.
११) ग्रामपंचायतीत संमत केलेले टराव, योजना, विकास अराखडा आमलात आणण्यासाठी सरपंचास अधिकार देण्यात येत आहेत.
१२) ग्रामपंचात सरपंचास मुंबई ग्राम पंचात अधिनियम १९५८ कलम ३८ नुसार कार्य करावे लागते.
१३) त्या कार्यासाठी सरपंच हा प्रत्यक्ष जबाबदार असतो. त्यामध्ये ग्रामपंचात सदस्यांची मासिक बैठक बोलवीणे, ग्रामसभेच्या बैठकीचे आोजन करण, ग्रामपंचायतीच्या अधिकारी कर्मचा-यांवर देखरेख व नियंत्रण ठेवणे,
ग्रामपंचायत क्षेत्रातातील व्यक्तींना उत्पन्न, रहिवास, विविह, जन्म, मृत्यूचे दखले देणे, ग्रामपंचायतीचा अर्थसंकल्प तयार करून त्यास सदस्यांची स्वीकृती प्राप्त करून घणे, विविध योजना तयार करणे व त्या मान्य
करून घेणे, करवसुली करणे व त्यावर देखरेख करणे, जिल्हा परिषद, पचायत समिती, शासनाने सोपविलेली कार्ये पार पाडणे, यांसाखी अनेक कामे सरपंचाला करावी लागतात.
* सरपंचाची कामेः-
१) ग्रामपंचायतीच्या सभेचे अध्यक्ष स्थान भूषविणे व सभेचे नियमन करणे.
२) कायद्यातील तरतुदी आणि ग्रामपंचायतीने केलेले ठराव यांची अंमलबजावणी करणे.
३) ग्रामपंचायतीचे अधिकारी व नोरकरवर्ग यांच्यावर नियंत्रण ठेवणे.
४) ग्रामसभेची बैठक बोलाविणे.
* पदावरुन दुर करणे -
कर्तव्ये पार पाडताना केलेली गैरवर्तणूक, असभ्य वर्तन, कर्तव्ये पार पाडताना दाखविलेला निष्काळजीपणा वा असमर्थता इ. कारणांवरून जिल्हा परिषद स्थायी समिती सरपंचाला पदावरून दुर करते.
* सरपंच सलग तीन महिने गैरहजर राहिल्यास त्याची चौकशी जिल्हा परिषदेचा मुख्य कार्यकारी अधिकारी करतो. त्या विरुध्द तीस दिवसांच्या आत विभागीय आयुक्तांकडे अपील करावे लागते.
* सरपंचाला मानधन - ग्रामपंचायतीच्या उत्पादनाचे दोन टक्के किंवा सहा हजार रुपये यापैकी जी रक्कम कमी असेल ती.
* हिशोब तपासणी -
१) राज्य शासन पंचायत राज संस्थांचे हिशेब तपासणीसाठी कायद्यानुसार ग्रामपंचायतीचे उत्पन्न ५०००/- रु. पेक्षा कमी असल्यास जिल्हा परिषद हिशोब तपासणी करते. उत्पन्न ५०००/- रु. पेक्षा जास्त असल्यास हिशोब
तपासणी लेखापाल, स्थानिक लेखानिधी करतात.
२) ग्रामपंचायतींची कार्यालयीन तपासणी करण्याचे अधिकार मुख्य कार्यकारी अधिकारी अधिका-यास व त्यांनी अधिकार प्रदान केल्यास विस्तार अधिकारी ग्रामपंचायतीची कार्यालयीन तपासणी करू शकतो.
* सरपंच समिती -
१) गटातील १५ ग्रामपंचायतीच्या सरपंचांची किंवा १/५ या पैकी जी संख्या जास्त असेल त्यांची मिळून दरवर्षी सरपंच समिती नेमण्यात येते.
२) या समितीचे स्वरुप सल्लागार आहे. या समितीची बैठक दर दोन महिन्याने भरते.
३) पंचायत समितीचे उपसभापती हे सरपंच समितीचे पदसिध्द अध्यक्ष असतात.
४) ग्रामपंचायतीच्या कार्यात सुसूत्रता आणणे हे या समितीचे कार्य होय. सरपंच समितीचे सचिव विस्तार अधिकारी (पंचायत) हे असतात. या समितीची शिफारस बोंगिरवार समितीने केली होती.
